Sokolnicki Michał Hubert, pseud.: H. Nowina, H. Nowinowski, Hubert Nowina, J. N. Bystram, K. M-cki, Konrad Leński, Lachim, Lachim (z Poznańskiego), Lech, Leszek, Leszek Czarny (Nowina), krypt.: H. n., (m. s.) (1880–1967), działacz niepodległościowy, dyplomata, historyk. Ur. 6 II w Kaszewach Kościelnych pod Kutnem, był stryjecznym prawnukiem Michała (zob.), synem Zenona, właściciela ziemskiego, i Natalii ze Stępowskich, bratem Gabriela (zob.). Jego ciotecznym dziadkiem był Zenon Świętosławski, współzałożyciel «Gromady Rewolucyjnej Londyn».
Dzieciństwo spędził S. w majątku rodzinnym, wychowywany był w tradycjach walki o niepodległość. Naukę rozpoczął w szkole realnej w Łodzi, a od r. 1894 kontynuował ją w prywatnej szkole Urzędu Starszych Zgromadzenia Kupców (potem Witolda Wróblewskiego) w Warszawie. Uczestniczył tam w samokształceniowej konspiracji uczniowskiej. W r. 1897 zdał egzaminy końcowe w państwowej szkole realnej i wyjechał do Paryża, gdzie w lutym 1898 zapisał się jako wolny słuchacz do École des Sciences Politiques (Section Generale). Wykład wygłoszony na początku marca 1898 dla studentów polskich w Darmstadt zwrócił na S-ego uwagę Kazimierza Kelles-Krauza («nadzwyczaj porządny, będzie z niego chleb»). Jeszcze w kwietniu t.r. rozpoczął współpracę z „Przedświtem” (debiutował artykułem anonimowym pt. Nowy krok naprzód w nr 5, kolejne sygnował pseud. Lachim), a jego kandydatura została zaproponowana do Sekcji Paryskiej (SP) Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP, członkiem został najpóźniej w lipcu t.r.). Uczestnicząc w życiu studentów polskich w Paryżu (był członkiem stow. «Spójnia», grywał w sztukach teatralnych wystawianych przez Kasę Wzajemnej Pomocy Młodzieży Polskiej), poświęcał się jednak coraz bardziej działalności politycznej. W dn. 25–8 XII t.r. uczestniczył w XII Zjeździe Zjednoczenia Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą (ZTMPZ) w Genewie. W r. 1899 otrzymał od władz ZZSP zadanie dostarczania korespondencji w sprawach polskich do „Journal de Peuple”, pisał też dla „Gazety Robotniczej” i „Głosu Wolnego” (Adolfa Reiffa). W dn. 23–30 XII t.r. na XIII Zjeździe ZTMPZ w Zurychu współkierował secesją młodzieży socjalistycznej i wszedł do Komisji Wydawniczej powołanego w jej następstwie Związku Postępowej Młodzieży Polskiej. W styczniu 1900 uczestniczył tamże, jako członek zarządu SP, w zjeździe, na którym ZZSP został przekształcony w Oddział Zagraniczny Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Latem 1900 wraz z Kazimierzem Kasperskim i Zygmuntem Gąsiorowskim objął na krótko redakcję „Głosu Wolnego Polskiego” (w okresie niesnasek A. Reiffa z Ligą Narodową). W kwietniu i maju 1901 zbierał w Muz. Polskim w Raperswilu materiały do pracy dyplomowej poświęconej historii politycznej ziem polskich w l. 1831–48, którą napisał t.r. pod kierunkiem A. Sorela.
W końcu lipca 1901 powrócił S. do kraju. Uznany dzięki łapówce za niezdolnego do służby w armii rosyjskiej, zamierzał kontynuować studia w Niemczech. Jednak jesienią t.r. zapisał się, znów jako wolny słuchacz, na Uniw. Lwow. Uczęszczał tam na wykłady, m.in. Ludwika Finkla, Tadeusza Wojciechowskiego i Szymona Askenazego, który zaproponował mu opracowanie biografii gen. Michała Sokolnickiego. We Lwowie S. utrzymywał kontakty z działaczami PPS; w domu Witolda Jodki-Narkiewicza poznał Józefa Piłsudskiego. W r. 1902 odbył podróż po domach krewnych w Wielkopolsce, zbierając w ich archiwach materiały do zamierzonej pracy o gen. Sokolnickim. T.r. podjął studia na uniw. w Berlinie u H. Delbrücka, G. Simmela i K. Breysiga. Poglądy historiozoficzne tego ostatniego, przedstawiające dzieje jako ewolucje stanów społeczno-psychicznych ludzkości, wywarły na S-im duże wrażenie; opierając się na nich próbował skonstruować własną teorię psychologiczną zjawisk historycznych. W Berlinie działał w strukturach PPS zaboru pruskiego. Jako zastępca delegata partii, Czesława Kossobudzkiego, uczestniczył w pertraktacjach z kierownictwem Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, wpływając na usztywnienie postawy strony polskiej wobec żądań podporządkowania się tezom programu erfurckiego, tj. wyrzeczenia się hasła niepodległości (opisał je w: Historia niedoszłej ugody, „Przedświt” 1903 nr 5). Dn. 27 X 1903, podczas pobytu w Warszawie, ożenił się S. z koleżanką ze studiów paryskich, Eugenią Kutner. Na przełomie 1903 i 1904 podjął współpracę z „Kurierem Warszawskim” i „Ogniwem” (w których zamieszczał korespondencje na temat życia politycznego Niemiec) i z „Ekonomistą”. Wczesną wiosną 1904 opuścił Berlin z powodów zdrowotnych i kontynuował studia w Zurychu pod kierunkiem A. Sterna, korzystając po raz kolejny z zasobów raperswilskich.
W lipcu r. 1904 przeniósł się S. do Galicji, gdyż dzięki stosunkom z radykalnymi kołami warszawskimi otrzymał zaproszenie do wygłoszenia cyklu wykładów pt. Metody badań w historii nowożytnej na Wyższych Kursach Wakacyjnych w Zakopanem. Podjął w nich krytykę marksizmu i propagował teorię K. Breysiga. W końcu sierpnia t.r. uczestniczył tamże w konferencji inteligencji powiązanej z PPS, na której omawiano sytuację polityczną w Rosji (w celu rozszerzenia poparcia dla Piłsudskiego). Podczas pobytu w Zakopanem zbliżył się do Piłsudskiego (mieszkającego w tej samej co S. willi «Limba») i następnie pomagał mu w zabiegach o uzyskanie poparcia Stefana Żeromskiego, Stanisława Wyspiańskiego i Stanisława Witkiewicza dla apelu o tworzenie funduszu polskiej siły zbrojnej, zabiegi te zakończyły się jednak fiaskiem. Od kwietnia do lipca 1905 studiował w Heidelbergu. Nawiązał w tym czasie współpracę z krakowską „Krytyką”; jej nakładem opublikował pod pseud. H. Nowina broszurę Upadek Rosji (Kr. 1905). W sierpniu przyjechał na krótko do domu rodzinnego, a stamtąd w następnym miesiącu udał się do objętej wrzeniem rewolucyjnym Warszawy. Występował tam na wiecach fabrycznych i pod pseud. Leszek Czarny publikował w „Nowym Życiu”. W grudniu został skierowany do Łodzi z zadaniem współkierowania miejscowym Okręgowym Komitetem Robotniczym (OKR) i redagowania „Łodzianina”, ale wobec zagrożenia dekonspiracją w ostatnich dniach t.r. powrócił do Warszawy. W styczniu 1906 wszedł w skład warszawskiego OKR i z jego ramienia uczestniczył w VIII Zjeździe PPS, który obradował we Lwowie w lutym t.r. Po zjeździe, od marca do grudnia, nie uczestniczył w życiu partii, choć w swym mieszkaniu warszawskim udzielał schronienia ściganym przez władze rosyjskie działaczom (m.in. Piłsudskiemu i Waleremu Sławkowi). Pracował w tym czasie jako nauczyciel historii w szkole handlowej Edwarda Rontalera i na żeńskiej pensji Kazimiery Kochanowskiej. W spór, który doprowadził do rozłamu w PPS, S. się nie zaangażował, choć sympatyzował z grupą Piłsudskiego, czemu dał wyraz na łamach redagowanej przez Artura Śliwińskiego krakowskiej „Trybuny”. Po rozłamie opowiedział się po stronie PPS-Frakcji Rewolucyjnej (FR). W dn. 3–11 III 1907, jako delegat z Warszawy, uczestniczył w jej I (tzw. X) Zjeździe w Wiedniu i wszedł w skład komisji, która pod przewodnictwem Piłsudskiego opracowała taktykę działań bojowych. Kandydował na nim również, ale bezskutecznie, do Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR); dopiero w maju t.r., po ustąpieniu Jodki-Narkiewicza, wszedł w jego skład przez kooptację, ale nie uczestniczył w jego pracach. W kolejnych miesiącach wizytował w imieniu Wydz. Bojowego PPS-FR ośrodki terenowe w Lublinie i Częstochowie. Podczas walk bratobójczych pomiędzy zwolennikami PPS-FR i Narodowej Demokracji zainicjował S. rozmowy CKR z Ligą Narodową. Latem t.r., zagrożony aresztowaniem, wyjechał do rodzinnych Kaszewów, a stamtąd 1 X udał się do Szwajcarii.
Tam podjął S. na nowo studia uniwersyteckie, tym razem w Bernie. Zawiesił znów działalność partyjną, jedynie przesyłał artykuły do związanego z PPS-FR dwutygodnika „Witeź” w Warszawie. Dn. 18 VII 1908 złożył pomyślnie ostatni egzamin; na podstawie rozprawy pt. Les origines de l’émigration polonaise en France 1831–1832 (Paris 1910) uzyskał tytuł doktorski. We wrześniu t.r. partia zobowiązała go do podjęcia akcji wobec opinii publicznej Niemiec i Francji w obronie skazanego na śmierć Józefa Motwiłła-Mireckiego. Z zadania tego nie mógł się jednak wywiązać, najpierw z uwagi na nieprzychylne stanowisko przywódcy socjaldemokracji niemieckiej F. Eberta, na którego pomoc liczył, a potem z powodu choroby. Po powrocie ze Szwajcarii na przełomie 1908 i 1909 wszedł S. w skład komisji partyjnej do wyjaśnienia okoliczności akcji pod Bezdanami. W r. 1909, podczas pobytu w Zakopanem, wziął udział w próbie utworzenia Tow. Pisarzy Polskich, otrzymał też wtedy od Rafała Radziwiłłowicza propozycję przystąpienia do loży masońskiej, wedle własnych zapewnień, miał on jednak tę propozycję odrzucić za radą Piłsudskiego. Między kwietniem a czerwcem t.r. odbył podróż po ziemiach zaboru pruskiego i rosyjskiego, by zebrać dla Piłsudskiego opinie rozmaitych środowisk polskich w sprawie europejskiego kryzysu politycznego. Również z jego inspiracji opracował w pierwszych miesiącach 1910 broszurę Sprawa armii polskiej, którą ogłosił t.r. pod krypt. K. M-cki (Kr., „Materiały i myśli do kwestii polskiej” II). Opowiedział się w niej za utworzeniem centralnego i ponadpartyjnego organu konspiracyjnego dla kierowania przygotowaniami wojskowymi przeciw Rosji i skrytykował taktykę PPS w okresie rewolucji 1905/6 r. W l. 1910–12 przebywał S. często w Krakowie, gdzie przenieśli się po sprzedaży majątku jego rodzice; stamtąd wyjeżdżał do Szwajcarii i Francji. Publikował w krakowskiej „Krytyce” (m.in. w r. 1910 krytyczny wobec krakowskiej szkoły historycznej artykuł pt. Upadek państwa polskiego w świetle nowszych badań) i lwowskim „Życiu”. W r. 1911 zaangażował się w spór wokół kustosza Muz. Polskiego w Raperswilu, Włodzimierza Rosenwertha-Rużyckiego. Jako członek-korespondent Rady Muzeum poparł zarzuty zgłoszone przez Żeromskiego o nieudolne zarządzanie zbiorami. Przeciwnicy zarzucili mu w odwecie przywłaszczenie sobie cennych wydawnictw z biblioteki muzealnej, przed czym S. bronił się listem otwartym („Słowo Pol.” 1912 nr 100). Po nieprzychylnym dla niego wyroku sądu obywatelskiego utracił prawo korzystania z muzeum, co uniemożliwiło mu dalszą pracę nad dziejami emigracji popowstaniowej.
W dn. 25–6 VIII 1912 uczestniczył S. w zwołanym z inicjatywy Piłsudskiego (formalnie przez Władysława Studnickiego) zjeździe irredentystów polskich w Zakopanem, na którym podjęto decyzję o utworzeniu Polskiego Skarbu Wojskowego (PSW). Od października t.r. do lipca r.n., jako emisariusz Piłsudskiego, kilkakrotnie udawał się do zaboru rosyjskiego (Warszawa, Wilno, Kalisz, Dąbrowa Górnicza, Łódź, Piotrków). W lipcu 1913 wykładał na I Kursie Uniwersyteckim dla Nauczycielstwa Polskiego zorganizowanym przez Związek Nauczycielstwa Szkół Ludowych w Zakopanem na temat Polityka a wojskowość powstań polskich. T.r. ogłosił w Krakowie tom poezji Lirykon (pod pseud. J. N. Bystram), biografię Generał Michał Sokolnicki 1760–1815 (z przedmową S. Askenazego) oraz broszurę Hugo Kołłątaj. Próba syntezy, myśl na rocznicę zgonu. W kwietniu 1913 został przyjęty do krakowskiego «Strzelca». W tym czasie zajmował S. ważną pozycję w nieformalnej grupie politycznej skupionej wokół Piłsudskiego. W maju 1913 został jednym z dwóch (obok Władysława Sikorskiego) kontrolerów utworzonego wówczas Wydz. Wojskowego Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KTSSN), funkcjonującej później pod nazwą Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN). W sierpniu t.r. ukończył kurs oficerski w Szkole Strzeleckiej w Stróży i otrzymał stopień sierżanta. Na przełomie listopada i grudnia, jako reprezentant na poły fikcyjnego Związku Chłopskiego w Król. Pol., wszedł w skład KTSSN, a w styczniu 1914 zasiadł w PSW. Z racji zajmowania tych stanowisk uczestniczył w ostatniej dekadzie kwietnia t.r. w rozmowach na temat pomocy finansowej na rzecz przygotowań wojskowych z przedstawicielami Związku Narodowego Polskiego z USA, Antonim Karabaszem i Adolfem Rakoczym (zakończonych fiaskiem), a w czerwcu z prezesem Związku Sokołów Polskich w Ameryce, Teofilem Starzyńskim. Po ogłoszeniu przez emisariuszy amerykańskich sprawozdania, w którym swych krajowych rozmówców nazwali oni agentami rządów zaborczych, S. wysłał list protestacyjny („Wici” 1914 nr 4), domagając się postawienia oskarżycieli przed sądem obywatelskim za oszczerstwo. W tym miesiącu brał udział w zjeździe oficerskim Związków Strzeleckich we Lwowie. W r. 1914 opublikował w ramach cyklu „Boje polskie” biografię Skrzynecki (P.) i nawiązał współpracę z czasopismem obozu niepodległościowego „Sprawa Polska” we Lwowie.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, S. rozkazem Piłsudskiego z 2 VIII 1914 został mianowany komendantem mobilizacyjnym okręgu lwowskiego Związków i Drużyn Strzeleckich w stopniu kapitana (stopień nie zatwierdzony potem w WP); funkcję tę sprawował przez dziesięć dni. Następnie powrócił do Krakowa, by wziąć udział w rokowaniach KSSN z konserwatystami i demokratami na temat utworzenia politycznej nadbudowy dla polskich ochotniczych formacji wojskowych walczących u boku państw centralnych. Był jednym z autorów kompromisu, w wyniku którego 16 VIII t.r. ukonstytuował się Naczelny Komitet Narodowy (NKN) i powstały Legiony Polskie. O wyniku rokowań niezwłocznie powiadomił Piłsudskiego najpierw listownie, a 19 VIII osobiście w Tumlinie pod Chęcinami. W tym samym dniu otrzymał od Kazimierza Sosnkowskiego (potwierdzoną 22 VIII przez Piłsudskiego) nominację na komisarza cywilnego WP w Kielcach, nadrzędnego w stosunku do innych komisariatów na obszarze, z którego zostały wyparte wojska rosyjskie. Pierwszym krokiem S-ego, który zainstalował się w dawnym pałacu gubernatorskim było założenie (26 VIII) organu prasowego „Dziennik Urzędowy Komisariatu Wojsk Polskich w Kielcach”. Następnego dnia ogłosił odezwę Do ogółu mieszkańców Kielc i powiatu kieleckiego. Wezwał w niej do ochotniczego wstępowania do Legionów i jednorazowego opodatkowania na ich rzecz. Podjął również kontrowersyjne decyzje o konfiskacie nieprzychylnych akcji legionowej listów pasterskich bpa kieleckiego Augustyna Łosińskiego i dopuścił do rekwizycji, aresztów i straceń osób podejrzanych o szpiegostwo. Ta polityka spowodowała zaskarżenie S-ego w NKN. Po zlikwidowaniu komisariatów 5 IX t.r., S. współorganizował z Jodką-Narkiewiczem Polską Organizację Narodową (PON), która miała je zastąpić jako zalążek aparatu administracyjnego (i odpowiednik NKN) w Król. Pol. Był jednym z inicjatorów nawiązania w imieniu PON kontaktów z Niemcami. Po niepowodzeniu rozmów na wyższym szczeblu, wespół z Jodką-Narkiewiczem spotkał się 30 IX w Jędrzejowie z oficerem wywiadu niemieckiego, kpt. Lüdersem, a następnego dnia w Kielcach – z głównym kwatermistrzem niemieckiej IX Armii, płk. T. Sauberzweigiem v. Traugottem. W następstwie tych rozmów zawarta została umowa pozwalająca na przeprowadzenie werbunku do Legionów w zamian za usługi wywiadowcze. Był również sygnatariuszem kolejnej umowy podpisanej 10 X w Radomiu; przewidywała ona udział batalionu polskiego w spodziewanym zajęciu Warszawy. Ponieważ Piłsudski umowy tej nie zaakceptował, 13 X uczestniczył S. wraz z Sosnkowskim w jej renegocjowaniu. Gdy Niemcy nakazali wycofać PON z Kielecczyzny, przeniósł swe biuro do Frysztatu na Śląsku Cieszyńskim, skąd udał się wraz Piłsudskim na rozmowy NKN do Wiednia. Dn. 22 XI t.r. jako reprezentant PON wszedł w skład Komisji Wykonawczej NKN, a następnego dnia objął w nim stanowisko jednego z dwóch (obok Konstantego Srokowskiego) sekretarzy generalnych. Reprezentował w NKN linię Piłsudskiego, aczkolwiek nie bezkrytycznie. W końcu sierpnia, gdy Piłsudski podjął decyzję o wstrzymaniu werbunku do Legionów, starał się wraz ze Śliwińskim odwieść go od niej; w wyniku tej misji utracił swe znaczenie w otoczeniu Piłsudskiego.
Jednak w większym stopniu aniżeli sprawy wewnętrzne, interesowała S-ego akcja polska za granicą. W Wiedniu zorganizował Biuro Prasy Zagranicznej, do prac w którym wciągnął Leona Wasilewskiego, Medarda Downarowicza, Mariana Stępowskiego i Helenę Radlińską. Był obok Stanisława Kota głównym twórcą planu akcji zagranicznej NKN. W 2. poł. stycznia 1915 wziął udział wraz z Ignacym Rosnerem w misji do Berlina (spotkał się tam z ks. Hermanem Hatzfeldem, H. J. v. Moltkem, zastępcą szefa sztabu, i M. Erzbergerem, szefem propagandy w urzędzie kanclerskim), wiosną t.r. nawiązał za pośrednictwem Heleny Czerkawskiej kontakty z dworem bawarskim w Monachium, w kwietniu dwukrotnie wyjeżdżał do Szwajcarii, organizując tam siatkę informacyjną. W lipcu wraz z Ignacym Daszyńskim udał się do Szwecji, gdzie spotkał się z wysłannikiem Piłsudskiego na Zachód, Stanisławem Patkiem i posłem polskim do Dumy, Michałem Łempickim; wielokrotnie w l. 1915–16 jeździł do Budapesztu, spotykając się tam z czołowymi politykami węgierskimi (T. Batthyanym, A. Berzeviczym, B. Fődelsem, S. Dobieczkim i J. Andrassym). W listopadzie 1915 z delegatem Komitetu Obrony Narodowej z Nowego Jorku, Mieczysławem Bochenkiem omawiał polską akcję w USA. W lipcu 1916 odbył kolejną podróż do krajów skandynawskich, w Christianii (Oslo) spotkał się z szefem londyńskiego Polish Information Committee, Augustem Zaleskim. Z NKN ustąpił 28 IX 1916 w początkach tzw. kryzysu dymisyjnego.
Pod koniec r. 1916 wyjechał S. do Warszawy, dla zorientowania się w sytuacji politycznej i omówienia z niemieckimi władzami okupacyjnymi możliwości przyjazdu tam Piłsudskiego. W styczniu 1917 znalazł się w składzie niepodległościowego ugrupowania inteligenckiego Zjednoczenie Stronnictw Demokratycznych. Był w tym czasie sekretarzem osobistym Piłsudskiego i mieszkał wraz z nim przy ul. Służewskiej 5. Wszedł w skład komitetu redakcyjnego „Komunikatu Informacyjnego” Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Po aresztowaniu Piłsudskiego (z 21 na 22 VII t.r.) został powołany do Konwentu Organizacji A, która miała w jego zastępstwie pokierować pracą niepodległościową. Wkrótce potem z ramienia POW wysłano go wraz z Tadeuszem Gałeckim (Andrzejem Strugiem) do Rosji. W czerwcu rozmawiał w Kijowie z politykami rosyjskiej partii kadetów, a następnie w Moskwie z Radą Polską Zjednoczenia Międzypartyjnego (RPZM) w sprawie wspólnej akcji wojskowej oraz nawiązał kontakt z francuską misją wojskową. Po opuszczeniu Moskwy, we wrześniu t.r. wraz z Edwardem Rydzem-Śmigłym i Józefem Beckiem pojechał do Jass, gdzie nawiązał kontakt z poselstwem francuskim, by zabiegać o dotacje w zamian za obietnicę akcji dywersyjnej na Ukrainie i dostarczania informacji wywiadowczych. Starania te okazały się nieskuteczne. W poł. października w Jekaterynodarze pertraktował z A. Denikinem o tworzeniu WP oraz kontynuował rozmowy na ten sam temat z RPZM i gen. Lucjanem Żeligowskim, doprowadzając do podpisania odpowiedniego porozumienia. W końcu października przez Kijów, Odessę, Kiszyniów dotarł znów do Jass. Na wieść o powrocie Piłsudskiego do Warszawy, przez Lwów, powrócił do kraju i 26 XI t.r. zdał mu relację z tej podróży.
W Warszawie S. uczestniczył w spisywaniu instrukcji Piłsudskiego dotyczącej działań w polityce zagranicznej. Wszedł w skład delegacji, którą Piłsudski, jako Naczelnik Państwa, wysłał do Paryża dla wręczenia listów notyfikacyjnych głowom państw Koalicji. Dotarł tam 4 I 1919 wraz z Kazimierzem Dłuskim, Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim oraz Antonim Sujkowskim i 13 I rozpoczął pertraktacje z Komitetem Narodowym Polskim (KNP) kierowanym przez Romana Dmowskiego i posiadającym uznanie państw Koalicji. W rezultacie zawartej dzień później w Warszawie ugody politycznej pomiędzy Piłsudskim a endecją, dalsze rozmowy w Paryżu przestały być potrzebne. Dn. 28 I t.r. wszedł S. formalnie w skład KNP, która przekształciła się w Delegację Polską na konferencję pokojową, obejmując funkcję zastępcy sekretarza generalnego. Uczestniczył w posiedzeniach Stałej Narady tej delegacji, która dyskutowała ogólną strategię postępowania, i powołanej w kwietniu t.r. Małej Narady, zajmującej się bieżącą koordynacją prac delegatów i ekspertów. W Paryżu prowadził rozmowy z politykiem litewskim J. Gabrysem i przedstawicielami emigracyjnej Rosyjskiej Rady Politycznej. W r. 1919 ogłosił, przygotowaną jeszcze przed wojną pracę pt. Wojna polsko-rosyjska w roku 1831 (P.).
Dn. 24 V 1919 Naczelnik Państwa mianował S-ego posłem w misji specjalnej do Norwegii, lecz funkcji tej nie objął, został natomiast od 14 VIII t.r. radcą poselstwa polskiego w Londynie u boku Eustachego Sapiehy. W styczniu 1920 uczestniczył w ostatniej fazie konferencji państw bałtyckich w Helsinkach na temat wypracowania wspólnej polityki wobec Rosji. Dn. 6 II t.r. otrzymał nominację na pierwszego posła RP w Finlandii (po delegacie Józefie Ziabickim), a od 2 XII 1921 również w Estonii. Na tych stanowiskach pracował bez większych sukcesów nad utworzeniem Związku Bałtyckiego, zrzeszającego państwa tego regionu; brał udział w kolejnych konferencjach w lipcu 1921 w Helsinkach i marcu 1922 w Warszawie. Po kilkumiesięcznym sporze o kwestie finansowe z podległymi sobie pracownikami poselstwa w Helsinkach, S. został 1 X 1922 przeniesiony na stanowisko naczelnika Wydz. Historyczno-Archiwalnego w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ), gdzie pracował do 1 IX 1923. Z MSZ odszedł w ramach czystki przeprowadzonej przez ministra Mariana Seydę. Następnie był wykładowcą w warszawskiej Szkole Nauk Politycznych, a w l. 1925–7 także w Wyższej Szkole Nauk Społecznych i Ekonomicznych w Łodzi i na Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Dn. 1 I 1927 został naczelnikiem wydz. w Dep. Polityczno-Ekonomicznym MSZ; przewodniczył też komisji dla egzaminowania kandydatów do służby dyplomatyczno-konsularnej. W czasie pobytu w Warszawie powrócił S. do pracy naukowej. Wydał antologię Polska w pamiętnikach wielkiej wojny 1914–1918 (W. 1925), skrypty: Historia polityczna Polski porozbiorowej (Ł. 1925) i Europa współczesna (W. 1926–7); współredagował zbiór pism Piłsudskiego „Pisma – mowy – rozkazy” (W. 1930–6 I–X) oraz „Historię powszechną” (W. 1931–4 I–II). Współpracował z Inst. Badania Najnowszej Historii Polski i brał udział w zorganizowanej przezeń dyskusji o badaniach nad historią walk o niepodległość (O metodzie dziejów odzyskania niepodległości „Niepodległość” T. 3: 1930). Publikował też w „Polsce Zbrojnej”, „Drodze”, a w l. 1930–1 redagował kwartalnik „Sprawy Obce”. Dn. 1 VIII 1931 został mianowany posłem w Danii. W tym charakterze odbył w lipcu 1934 jako pierwszy polski dyplomata podróż do Islandii. Nie włączył się do sporów o władzę w łonie obozu sanacyjnego po śmierci Piłsudskiego w r. 1935, ale sympatyzował z grupą Sławka. W r. 1936 opublikował tom wspomnień z l. 1898–1914, pt. Czternaście lat (W.). Dn. 1 VI t.r. otrzymał nominację na ambasadora w Turcji (listy uwierzytelniające złożył na ręce K. Atatürka 12 VI). W Ankarze nawiązał szerokie stosunki z turecką elitą polityczną.
Po wybuchu drugiej wojny światowej placówka kierowana przez S-ego zyskała duże znaczenie dla polityki polskiej. S. przyczynił się do bezpiecznego przetransportowania złota polskiego do Wielkiej Brytanii. Po objęciu funkcji premiera przez W. Sikorskiego, wskutek rozliczeń politycznych z przedstawicielami sanacji, został w grudniu 1939 odwołany ze stanowiska, lecz stanowczy protest rządu tureckiego zmusił polskie MSZ do cofnięcia tej decyzji. We wrześniu 1941 do Sikorskiego dotarła wiadomość o kontaktach S-ego z J. Beckiem i jego przedwojennymi współpracownikami, co spowodowało ostrą reprymendę, mimo to S. nie wahał się bronić niektórych swych dawnych kolegów (np. Jana Wszelakiego). W grudniu 1941 po powrocie z Moskwy konferował z Sikorskim w Kairze. Kolejne spotkanie w końcu czerwca 1943 usunęło nieporozumienia między nimi; stało się to jednak tuż przed śmiercią Sikorskiego w Gibraltarze. W tym okresie S. pełnił funkcję dziekana korpusu dyplomatycznego w Ankarze; bliskie kontakty utrzymywał z arcybpem A. Roncalim, delegatem apostolskim w Turcji (potem papieżem Janem XXIII).
Po zakończeniu wojny i cofnięciu przez władze tureckie uznania polskiemu rządowi emigracyjnemu (sierpień 1945), S. pozostał w Turcji. Sprawował tam tytularne obowiązki reprezentanta emigracyjnego rządu RP, mieszkając przemiennie w Stambule (latem) i Ankarze. W polityczną działalność emigracji nie angażował się jednak, poza epizodem z l. 1952–5, gdy wsparł swym autorytetem misję zjednoczeniową Sosnkowskiego (choć był wówczas zdania, że zjednoczenie nie powinno objąć polityków, którzy uznali porządek jałtański, jak np. Stanisława Mikołajczyka). W l. 1952–63 był wykładowcą historii Polski i Rosji na Wydz. Językoznawstwa, Historii i Geografii uniw. w Ankarze; wykładał też w Stambule. Publikował w tym czasie w „Kurierze Polskim” (Bagdad), „Tygodniku Polskim” i „Sprawie Polskiej” (Nowy Jork), „Orle Białym”, „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”, „Bellonie”, „Sprawach Międzynarodowych” i „Niepodległości” (Londyn), a najbliżej współpracował z „Kulturą” paryską i „Wiadomościami” londyńskimi. Zamieszczał w tych czasopismach artykuły na temat najnowszej historii Polski i jej polityki zagranicznej, recenzje i eseje (m.in. szkic historiograficzny Prolegomena do historii naszych czasów, „Kultura” 1951 nr 7/8). Ogłosił też kilka studiów historycznych: The Turkish Straits (Bejrut 1950), Polska między Niemcami a Rosją (Londyn 1952), Niemcy po wielkiej przegranej (Paryż 1953) i wiele drobniejszych wspomnień (m.in.: W służbie Komendanta, „Kultura” 1953 nr 12, Na przełomie polityki legionowej, „Niepodległość” T. 5: 1955, Kryzys legionowy w 1916 roku, tamże T. 7: 1962 i Podróż do Jass w jesieni 1918 roku, tamże T. 10: 1976) oraz dwa większe: kontynuację Czternastu lat pt. Rok czternasty (Londyn 1961) i Dziennik ankarski 1939–1943 (Londyn 1965, obszerne fragmenty w przekładzie na język turecki zamieścił dziennik „Yeni Sabah”). Na początku l. sześćdziesiątych po ciężkiej chorobie i odmowie przyznania pomocy przez władze amerykańskie sytuacja matrialna S-ego pogorszyła się; wówczas Edward Raczyński zorganizował wśród byłych pracowników MSZ zbiórkę finansową na jego rzecz. S. był członkiem honorowym Inst. J. Piłsudskiego w Londynie. Zmarł 17 I 1967 w Ankarze i tam został pochowany. Był odznaczony, m.in. Krzyżem Niepodległości z Mieczami (1922), Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Komandorskim Legii Honorowej oraz duńskim Orderem Dannebroga I kl., fińskim – Białej Róży I kl., jugosłowiańskim – św. Sawy i islandzkim – Białego Sokoła I kl.
S. był żonaty najpierw z Eugenią z Kutnerów (zob. Sokolnicka z Kutnerów Eugenia), a po rozwodzie z nią poślubił 10 V 1920 Irenę z Podoskich (3 X 1896 – 3 I 1980), córkę Józefa, siostrę Bohdana, wicemarszałka sejmu, i Janusza (zob.). Z obu tych małżeństw potomstwa nie pozostawił.
S. cieszył się sympatią zarówno wśród większości rodaków, jak i w środowisku tureckim. Jan Lechoń w „Dziennikach” zanotował o nim w r. 1950: «to życie bardzo ładnie się komponuje – najpierw romantyzm poetycki, później walki podziemne, później godne dyplomatyczne działanie i wreszcie to au soir de la pensée». Pośmiertnie ukazał się kolejny tom pamiętników S-ego: Ankarski dziennik 1943–1946 (Londyn 1974). Spuścizna archiwalna po S-m została przekazana w r. 1968 w dużej części do Inst. Hoovera w Stanfordzie (USA); inne fragmenty znajdują się w AAN w Warszawie i Inst. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku. Pozostały zbiór dokumentów i biblioteka, zatrzymane przez żonę S-ego w Ankarze, po jej śmierci władze tureckie wydały H. O. Weberowi, właścicielowi domu, w którym mieszkała, jako rekompensatę za kilkuletnie niepłacenie czynszu. Cenna biblioteka warszawska S-ego, zawierająca m.in. napoleoniana i polskie druki emigracyjne z XIX w., została w czasie drugiej wojny światowej częściowo wyprzedana przez rodzinę, a ocalałe szczątki rozkradziono w lutym 1945.
Fot., w: B. Jag., Zbiory Graficzne sygn. I. F. 5858, I. F. 9641; – Danilewicz-Zielińska M., Bibliografia „Kultury” (1958–1973), „Zeszyty Historyczne” (1962–1973), działalność wydawnicza (1959–1973), Paryż 1975; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Kowalik J., „Kultura” 1947–1957. Bibliografia zawartości treści, Paryż 1959; Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do 1955 roku, Red. D. Bilikiewicz-Blanc, W. 1991; Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1994; Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, L. 2000 (R. Habielski); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; „Roczn. Służby Zagranicznej” 1932–8; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1996 IV; Borowski E., Genealogie niektórych polskich rodzin utytułowanych, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., V 244–5; Chronologia stosunków międzynarodowych Polski 1918–1921, Zestawił J. Jurkiewicz, W. 1955; toż za l. 1922–3, Zestawiła M. Safianowska, W. 1956; toż za l. 1933–5, Zestawił W. Balcerak, W. 1960; toż za styczeń–sierpień 1939, Zestawił J. Chudek, W. 1963; Biegański S., Zaleski W. J., Ze zbiorów Michała Sokolnickiego, „Niepodległość” T. 9: 1974; Chwalewik E., Zbiory pol.; Godzińska M., Tureckie archiwum Michała Sokolnickiego, „Archeion” 1998 s. 152–66; Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce i jego zbiory, Oprac. J. Cisek, W. 1997; Inwentarz akt Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, Oprac. A. Piber, M. Wróblewski, W. 1974; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog, II; Stępniak W., Archiwalia polskie w zbiorach Instytutu Hoovera Uniwersytetu Stanforda, W. 1997; – Adamczyk D., Wydawnicza i kulturalna działalność Spółki Nakładowej „Książka” 1904–1914. Z dziejów wydawnictw PPS, W.–Kr. 1988; Arski S., My pierwsza brygada, W. 1963; Bagiński H., Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, W. 1990 s. 423, 485; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Figowa F., Polskie stronnictwa burżuazyjne Galicji, Śląska Cieszyńskiego i Królestwa Polskiego w pierwszej wojnie światowej (sierpień 1914 – sierpień 1915), Kat. 1962; Frančić M., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce 1912–1918, Wr. 1983; Garlicki A., Geneza legionów. Zarys dziejów Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, W. 1964; tenże, Józef Piłsudski 1867–1935, W. 1990; tenże, Misja Antoniego Karabasza i Adolfa Rakoczego, „Przegl. Hist.” R. 52: 1961 s. 235, 237, 241; tenże, U źródeł obozu belwederskiego, W. 1979; Hist. dyplomacji pol., IV–V; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1986; Kosiński K., Stanisław Witkiewicz, W. 1928; Księga jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892–1932, W. [1933]; Kukiel M., Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, Londyn 1970; Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919–1922), W. 1970; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Red. T. Terlecki, Londyn 1965; Ładyka T., Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906–1914, W. 1972; Łaptos J., Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai D’Orsay, W. 1993; Łossowski P., Dyplomacja Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1992; Maternicki J., Historiografia polska XX wieku, 1900–1918, W. 1982 cz. 1; Migdał S., Piłsudczyzna w latach pierwszej wojny światowej. Zarys działalności i ideologii, Kat. 1961; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, W. 1980; Myśliński J., Grupy polityczne Królestwa Polskiego w Zachodniej Galicji (1895–1904), W. 1967; tenże, Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w Zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wr. 1984; Pająk J. Z., Z dziejów Polskiej Organizacji Narodowej (wrzesień – grudzień 1914), „Kieleckie Studia Hist.” T. 14: 1996 s. 97–116; Pajewski J., Wokół sprawy polskiej. Paryż–Lozanna–Londyn 1914–1918, P. 1970; Pelczarski T., Komisariaty wojskowe Rządu Narodowego w Królestwie Polskim 6 VIII – 5 IX 1914 (geneza i działalność), W. 1939; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1963–7 I–II; Pullat R., Stosunki polsko-fińskie w okresie międzywojennym, W. 1998; Rzepecki J., Sprawa Legionu Wschodniego 1914 roku, W. 1966; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1927; Sibora J., Narodziny polskiej dyplomacji u progu niepodległości, W. 1998; Sivert T., Polacy w Paryżu. Z dziejów polskiego życia kulturalnego w Paryżu na przełomie XIX i XX wieku, W. 1980; Srokowski K., NKN. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kr. 1923; Suleja W., Orientacja austro-polska w latach I wojny światowej (do aktu 5 listopada 1916 roku), Wr. 1992; tenże, Próba budowy zrębów polskiej państwowości w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wr. 1981; Walka o dobra kultury Warszawy 1939–1945, Red. S. Lorentz, W. 1970 II; Władze RP na obczyźnie podczas II wojny światowej, Red. Z. Błażyński, Londyn 1994; Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, W. 1990; Zakopane. Czterysta lat dziejów, Red. R. Dutkowa, Kr. 1991 I–II; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Baranowski W., Rozmowy z Piłsudskim 1916–1931, W. 1938; Beck J., Kiedy byłem Ekscelencją, W. 1990; Bobrowski T., Listy do Conrada, Oprac. R. Jabłkowska, W. 1981; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 II; Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, [Wyd.] J. Zdrada, E. Dąbrowska, Kr. 1977; Dąbski J., Wojna i ludzie. Wspomnienia z lat 1914^–1915, [Wyd.] S. Giza, W. 1969; Flach J., Sprawa Muzeum Narodowego w Rapperswylu, Kr. 1912 s. 23, 33–4, 36; Galicyjska działalność wojskowa Piłsudskiego 1906–1914, Oprac. S. Arski, J.Chudek, W. 1967; Grabski S., Pamiętniki, [Wyd.] W. Stankiewicz, W. 1989 I–II; Haller J., Pamiętniki, Londyn 1964; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 4–7; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Lw. 1937; Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; Janik M., O wolność i władztwo ducha. Spowiedź niepodległościowca, Kr. 1939; Jaworski W. L” Diariusz 1914–1918, Oprac. M. Czajka, W. 1997; Kądziela P., Listy Stefana Żeromskiego do Michała Sokolnickiego, „Przegl. Human.” R. 39: 1995 nr 6 s. 127–34; Kelles-Krauz K., Listy (1898–1905), Wr. 1984 II; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały. Wspomnienia z czasów gimnazjalnych i uniwersyteckich: Siedlce, Kielce, Warszawa, Kijów, Berlin, Paryż (1881–1900), W. 1928; Krasicki A., Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914–1916, W. 1988; Lechoń J., Dzienniki, Londyn 1967–70 I–II; Lieberman H., Pamiętniki, W. 1996; Orzeczenie komisji w sprawie Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Rapperswil 1911 s. 20–4; Piłsudski J., Korespondencja 1914–1917, Oprac. S. Biegański, A. Suchcitz, Londyn 1984; Rokoszny J., Diariusz wielkiej wojny 1915–1916, Kielce 1998 I–II; Romer E., Pamiętnik paryski 1918–1919, [Wyd.] A.Garlicki, R. Świętek, Wr. 1989; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1967; Siedlecki M., Paryż 1919. Wrażenia i wspomnienia, Kr. 1919 s. 124; Składkowski S., Nie ostatnie słowo oskarżonego. Wspomnienia i artykuły, Londyn 1964; Skrzypek A., Układ polsko-bałtycki z 17 marca 1922 r., w: Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, W. 1971 VIII; Służba ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915– 1918, W. 1929; Sprawozdanie z pierwszego kursu uniwersyteckiego dla nauczycielstwa polskiego w Zakopanem (lipiec–sierpień 1913), Kr. 1913 s. 2, 4; Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i materiały, W. 1965–8 I–III; [S ze m bek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945), Londyn 1964–72 I–II, IV; Szpotański S., Po zjeździe w Rapperswilu, Kr. [1911] s. 12, 14, 17; Ś witalski K., Diariusz 1919–1935, [Wyd.] A.Garlicki, R. Świętek, W. 1992; Towarzystwo Wyższych Kursów Wakacyjnych. Sprawozdanie Zarządu z czynności od 1 października 1903 do 30 sierpnia 1904, Kr. 1904 s. 12; toż za okres od 30 sierpnia 1904 do 25 sierpnia 1905, Kr. 1905 s. 11; Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910–1915, W. 1927; Wodzicki R., Wspomnienia. Gdańsk–Warszawa–Berlin 1928–1939, W. 1972; Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i Materiały, W. 1969–71 V–VIII; Żmigrodzki S., Konspiracyjna akcja wojskowo-niepodległościowa na terenie Petersburga, W. 1934; – „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” T. 2: 1936 s. 116–19; „Roczn. Pol. Tow. Nauk. Na Obczyźnie” T. 17: 1996–7 s. 17–19 (S. Biegański); – Nekrologi S-ego z r. 1967: „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” nr 20, 22, 23, „Tyg. Powsz.” nr 15, „Wiadomości” nr 21 (Z. Szczerbiński); – AAN: Akta Kancelarii Cywilnej Naczelnika Państwa, T. 12 k. 28–30, T. 13 k. 6, 9, 88–90, T. 72 k. 68–69, 77–78, 105–106, 120, 127, 158–162, 216–221, T. 73 k. 78–79, 81–82, T. 131 k. 9–10, 346–348, T. 134 k. 7–8, Akta S-ego (mszp. wspomnień z l. 1898–1914), Arch. PPS; B. Narod.: rkp. 7351 T. LXII k. 9; B. Ossol: rkp. 12284/III s. 225–270, rkp. 12845/11 [cz.] 1 s. 133–140, [cz.] 2 s. 239–242, rkp. 12847/IV.3, 12852/11 s. 151–154, rkp. 6359/11, 6899/11, 7349/11, 13537/III. 1, rkp. 16335/11 s. 63–64, rkp. 16367/11; B. Pol. w Paryżu: rkp. 11921. III k. 3–7 (fundusz S-ego), rkp. 1264 k. 67–89 (mater. do słown. biogr. S. Lama); Inst. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku: Arch. osobowe S-ego; Inst. Pol. i Muz. Gen. Sikorskiego w Londynie: KOL 23H/264, A. 11.474/1 (ankieta personalna S-ego), A. 11.474/2/669; L’vivs’ka deržavna naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 5 (Arch. Łempickich 6871/11); Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu (Niemcy): sygn. 14745; – Mater. Red. PSB: Notatka autobiograficzna S-ego z r. 1936 oraz życiorys S-ego nadesłany przez Juliusza Sokolnickiego z Wielkiej Brytanii; – Informacje II sekretarza ambasady RP w Ankarze Piotra Nykiela.
Włodzimierz Suleja i Andrzej Zięba